Kemunculan semula watak Hang Tuah dan Hang
Jebat dalam fiksyen moden Melayu bukan sesuatu yang pelik dan menghairankan.
Kedua-dua watak daripada Hikayat Hang Tuah dan Sejarah Melayu itu sering dijadikan
inspirasi oleh penulis, khususnya pengarang Melayu, untuk melonjakkan semula
semangat perjuangan kaum Melayu.
Akan tetapi, agak menarik apabila watak Munsyi Abdullah turut dimunculkan
bersama-sama Hang Tuah dan Hang Jebat dalam novel satira Amuk Malam Merdeka (2015) oleh Ronasina.
Sebagaimana realiti penulisan Munsyi
Abdullah menerusi Kisah Pelayaran
Abdullah (1838) dan Hikayat Abdullah
(1849), kehadiran watak fiksyen itu dalam novel Ronasina dengan nama timangan
Dollah juga sebagai insan yang berani mengkritik orang Melayu.
Abdullah bin Abdul Kadir lahir di Melaka
pada 1796. Semasa mengulang baca Hikayat
Abdullah (2004) baru-baru ini, saya terkenang akan pengalaman membaca
mengenai zaman kanak-kanak tokoh bahasa itu dalam buku teks Sejarah Tingkatan Satu pada tahun
1980-an.
Pada masa itu, Munsyi Abdullah masih
diangkat dan diperakui sebagai bapa kesusasteraan Melayu moden. Akan tetapi,
kemudian namanya dihilangkan; khabarnya apabila disedari dia bukan Melayu
tulen.
Malah, ramai yang tidak tahu gelaran
“Munsyi” yang membawa makna “guru bahasa” dalam bahasa Hindi (Hindustan)
diberikan kepada Abdullah sewaktu beliau mengajar bahasa Melayu kepada golongan
sipahi yang berasal dari India (Tanah Keling).
Moyangnya bernama Syeikh Abdul Kadir dan
berasal daripada kaum Uthmani di Yaman. Beliau adalah guru bahasa dan agama,
serta pergi mengajar orang di Nagore, India.
Hasil perkahwinan dengan wanita tempatan
(India), lahirlah empat anak lelaki berdarah Arab-India. Anak sulung bernama
Muhamad Ibrahim dan merantau ke Melaka, lalu berkahwin dengan wanita tempatan
bernama Periyaci.
Anak yang lahir dinamakan Syeikh Abdul
Kadir, sempena nama datuk. Apabila dewasa, pemuda itu mengajar ilmu agama
Islam, mengaji dan sembahyang kepada penduduk di Hulu Melaka, lalu berkahwin
dengan wanita tempatan.
India-Muslim menguasai bahasa Melayu
Selain kepakaran dalam ilmu kira-kira dan
penulisan bahasa Tamil (bahasa Hindu), Abdul Kadir juga pakar penulisan bahasa
Melayu. Beliau menjadi guru bahasa Melayu kepada orang Inggeris di Melaka.
Isteri kedua Abdul Kadir bernama Salmah,
seorang wanita beragama Hindu yang ibunya berasal dari Kedah. Empat anak yang
dilahirkan Salmah meninggal dunia sebelum mencapai umur tiga tahun.
Semasa Salmah sedang berduka, datang
seorang guru agama yang dihormati dari Arab. Namanya Habib Abdullah Hadad.
Beliau memaklumkan bahawa pasangan itu akan mendapat anak lelaki dan perlu
dinamakan sempena namanya.
Demikian sejarah kelahiran Abdullah Abdul
Kadir. Keluarganya miskin dan hina. Malah, Munsyi Abdullah tanpa segan-silu
mengakui hakikat itu dalam Hikayat
Abdullah.
[Baca juga — Sasterawan Kavyan dan Sastera Kebangsaan]
Pada zaman itu, tidak ramai orang di Melaka
tahu menulis dan mengarang dalam bahasa Melayu. Munsyi Abdullah turut membidas
sikap orang Melayu yang merasakan tidak perlu mempelajari bahasa Melayu kerana
ia bahasa sendiri.
Ramai pakar bahasa Melayu di Melaka pada
waktu itu adalah peranakan Keling (India-Muslim; Jawi Peranakan); termasuk
Abdul Kadir. Daripada pakar-pakar inilah Abdullah mempelajari untuk menguasai
bahasa sehingga akhirnya beliau diangkat sebagai seorang munsyi.
Penekanan terhadap pendidikan diberikan
sejak beliau masih kecil dan tinggal bersama-sama “aci” iaitu nenek sebelah
bapanya. Nenek adalah guru besar di sekolah yang terletak di Kampung Pali.
(“Aci” bermakna “kakak” dan “pali” bermaksud “masjid” dalam bahasa Tamil).
Munsyi Abdullah belajar mengaji al-Quran serta ilmu menulis bahasa
Melayu. Walaupun pada mulanya beliau membenci nenek dan bapa yang memaksanya
belajar, apabila meningkat dewasa, Munsyi Abdullah menyedari kepentingan ilmu
yang ditimba itu.
Semasa membaca Hikayat Abdullah, saya terkenang akan pelbagai alat hukuman yang
pernah saya baca dalam buku teks Sejarah
di sekolah dahulu. Antaranya yang pernah digunakan neneknya adalah kayu palat,
apit Cina, rantai bes dan singgang.
Kritikan masih sesuai pada masa kini
Tidak lama selepas Munsyi Abdullah bersunat,
beliau dihantar kepada guru bahasa Keling untuk belajar bahasa Hindu (bahasa
Tamil). Seperti diakui dalam Hikayat
Abdullah, sejak dahulu, semua anak-anak orang kaya dan anak-anak daripada
keturunan yang baik di Melaka tidak melepaskan peluang mempelajari bahasa
Tamil.
Turut digambarkan mengenai realiti
masyarakat pelbagai kaum dan agama pada abad ke-19. Misalnya, sekiranya seorang
anak Melayu melakukan kesalahan, anggota masyarakat tanpa mengira kaum berhak
menghukum atau menegurnya seperti anak sendiri.
Pada pemerhatian Munsyi Abdullah, bahasa
Melayu amat lengkap dan manis bunyinya. Malangnya, orang Melayu sendiri kurang
menghargainya kerana terlalu menumpukan kepada usaha menguasai bahasa Arab yang
dianggap sebagai bekalan akhirat.
Walaupun Munsyi Abdullah bukan orang Melayu
tulen, beliau berani membuat kritikan pedas terhadap kaum Melayu dan golongan
raja-raja Melayu. Penjajah Belanda dan British juga tidak terlepas daripada
kritikan dan sindiran.
Beliau berusaha keras mempelajari dan
menguasai bahasa Melayu, Tamil, Hindi, Arab, Cina dan Inggeris. Selain
mengkritik orang Melayu, beliau turut menyeru mereka menimba ilmu dan mencapai
mobiliti sosial dalam kehidupan.
Agak menarik apabila semangat Munsyi
Abdullah dengan susuk tubuh yang memakai tarbus di kepala muncul di Kuala
Lumpur pada abad ke-21 menerusi novel Amuk
Malam Merdeka.
Kemunculan beliau bersama-sama Hang Tuah
dan Hang Jebat adalah untuk mengingatkan kembali kaum Melayu di Malaysia betapa
mereka semakin kehilangan maruah, semangat dan jati diri.
Novel ini memang sebuah satira santai yang
boleh dibaca dalam masa sekitar sejam. Akan tetapi, pelbagai falsafah dan
kritikan pedas disampaikan untuk renungan pembaca, khususnya orang Melayu.
“Kamu dibesarkan oleh orang-orang tua yang
menanam benih pembodohan. Sumpahan paling besar ke atas bangsa ini adalah
mewarisi pembodohan yang ditanam sendiri oleh datuk nenek. Inilah sumpahan
paling hina,” kata watak Dollah (Munsyi Abdullah) yang dilahirkan oleh
Ronasina.
[Makalah ini disiarkan di The Malaysian Insider pada 27 Oktober 2015.
Harap maklum bahawa anda membaca mana-mana paparan di mana-mana blog kendalian Uthaya Sankar SB atas pilihan sendiri.]